Hambuuk chronology
hi Charlie Avila
Siyalin pa bahasa Sug hi S.V. Mohammad
Setyembre 09, 1983 Ha adlaw ini, 247,400 ounces sin bulawan in piyalupad daing ha Manila' pa London via Amsterdam ha KLM flight 864. Kiyasulat ha waybill sin in bulawan liyuluun ha 62 crates, in buggat 3.02 metric tons. Ha bulan da isab ini, in KAL flight daing ha Manila' pa Zurich via Bahrain wayruun imangat daing ha lupa iban limiyu daing ha runway. Wayruun nakalupad in iruplanu pasalan sin buggat sin bulawan. Oktubre 14, 1983 Timulak hi Laya iban hi Virata pa New York ha supaya duma magkita' iban sin hangpu kiya-utangan sin hula'. Biyaytaan nila sin di' na kaya sin Pilipinas magbayad utang. Nangayu' sila moratorium iban piyapindahan in waktu pagbayad utang.
Kaingatan sin manga magbabangko sin niyat hi Marcos in Central Bank bulsa niya. US$400 milyun in nalawa' amin tiyawu' na pa dugaing hula'.
Nobyembre 1983 Ha Elks Club ha Makati, tiyaabbit hi Fabian Ver in manga nakura' sin walu money changing syndicates: Jimmy Chua, Raffy Chua, Benito Penalosa, Go Pok, Catalino Coo/Lito Llige, Peter Uy, Sio Lim iban hi Wilson Chua. Pagdatung nila pa club siyaggaw sila. Ha lugay sila bibinasa, piyahati sila sin problema -- subay pabuntulun in peso. Hangkanda na-awn in Binondo Central Bank, hambuuk black market ha lawm lima sin parinta. Hinang sin Executive Order 934, piya-awn in Presidential Anti-Dollar Salting Task Force, piyagnanakuraan hi Bobby Ongpin. Luntian in code name sin Task Force ini. Timuy in manga sindikatu ha pagparagan sin usaha nila, gamman limaggu' pa ini, amu hadja' subay nila parayawun in kaagi nila ha parinta ha tungud sin pagbi iban pagdagang dollar ha daakan halga' sin parinta. Nobyembre 1983 Nalubu mayan in kahalan sin hula' pag-ubus sin pagbunu' kan Ninoy, agun-agun US$5,000,000.00 hangka adlaw in ipagguwa pilak sin raayat daing ha hula' pasalan sin buga' nila.
Nami ra isab hi Antonio Floreindo, bagay hi Marcos, halga' US$2 milyun. Dungan ini ha pagpahati sin Central Bank sin way sila himundung nagdagang bulawan -- 1,557,000 ounces in taud -- ha supaya makatabang ha kahalan sin hula' amin landu' pagguna pilak. Nobyembre 16, 1983 Bini in alta' ha 200 Madison Avenue ha halga' US$50,500,000. Glockhurst Corporation in ngan sin corporation yusal ha pagbi hayni daing kan Harry Helmsley. Hi Rico Tantoco in tagdapu sin bearer shares sin company ini, sumagawa' piyaguwa' niya sin in tagdapu tuud hi Khashoggi. Nobyembre 18, 1983 Ha waktu landu' na tuud in pagkagunahan ha dollar sin hula' kakilahan na miskin ha katilingkal dunya, landu' pa hi Imelda nahinang 'hambuuk babai balance-of-payment problem, biya kangug bang magpami, yusibaan in alta' sin hula' niya ha ginisan daing ha gallang hi Bulgari, sampai pa batung macadamia.
Philippine National Bank (PNB) iban Central Bank in dimihil kanya dollars. Di ha hula', in manga manufacturers amin dependent ha raw materials daing ha dugaing hula' wayruun na ipami sin manga kagunahan nila. Timagna' na nagtambul in manga factories. Timaud tuud in manga tau wayruun na hinang. Limandu' in dugal sin raayat. Nobyembre 24, 1983 Ha adlaw ini, nasaggaw hi Jose Cruz-Cruzal pagdatung niya pa Seattle-Tacoma International Airport daing ha Manila'. Kiyalawagan in tilag-tilag (plastic bag) sung niya itawu' ha taykud niya. In luun, manga kakatasan ha tungud sin baya' hi Marcos mangutang bilyun dollars daing ha hambuuk Milikan, hi Frank B. Higdon, naghuhula' ha Virginia. In collateral 'lantay bulawan' tiyatawu' ha saw'm sin hambuuk bangko ha Manila'. Enero 10, 1984 Piyatawag hi Marcos pa Malakanyang hi Jose 'Jobo' Fernandez, nakura' sin Far East Bank. Dihil kanya in bakas hinang hi Laya -- gubnul sin Central Bank. Mayo 14, 1984 Adlaw pagboto: hangpu' tag-isa (11) tau ha Langoni, Negros Occidental in kiyawa' pilang kajam in limabay daing ha waktu sin pagboto. Piyapag-panaw sila hiyuhukutan in lima harap pa kuta' sin PC, ampa, lawng sin manga nakakita', piyagbinasa iban piyagsipa'. In siyam diya pa pag-uumahan ampa piyag-timbak. Wayruun pa kiyaingatan bang hawnu na in duwa iban nila. Kakitaan ha baran sin manga mayat in limpa' binasa. In American Committee for Human Rights nagpara mission pa Pilipinas. Lawng sin report nila, 1/3 pa 2/3 ha manga tau magkasaggaw sin manga sundalu' in maglabay binasa, biya' sin maana sin pagbinasa kiyabutang ha United Nations Declaration on Torture. Kiyasulat sin TFDP (Task Force Detainees of the Philippines) in 5,531 kasu sin pag-binasa, 2,537 kasu sin pagpatay dungan-dungan (massacre) ha duwa atawa mataud pa tau, 783 kasu sin manga nagkalawa', iban 92,607 kasu sin pagsaggaw ha lawm sin martial law. Simaksi' hi bakas US Ambassador Stephen Bosworth sin bakas namung hi Marcos kanya: "Kaingatan ku in manga pagbinasa yan, sumagawa' lamud yan ha pag-asubu kanila, iban communists in manga tau ini." Hunyo 27, 1984 Kimu mayan in manga bissara ha tungud sin pagputing hi Laya pasal sin International Reserves, giyuwa' hi Marcos in Presidential Decree 1937, amun sara' minda sin hangpu' tahun limit ha amortization sin manga lugi' sin Central Bank ha MAA account. Wayruun pa in sara' ini, pagdagdagan 10 percent in MAA tiyap-tiyap tahun. Ha lawm sin sara' ini, dumagdag sadja' bang jukup in untung sin bangko, bang kagausan sadja'. Pasal hayni, in lugi' miyabut na P100 bilyun (upat lapis sin halga' nalawa' daing ha international reserves), wayruun nagkahalin. Ha biya ini, di' gumuwa' in lugi' misan lugi' na ha records sin CB, malayngkan, gumuwa' pa ini ha manga untung!
Agosto 1984 Lawng sin International Monetary Fund (IMF), piyalabi sin Central Bank in reserves niya
Miyaba' US$1.4 bilyun in katantan reserves daing ha bulan June pa December 1983. In hati niya, wayruun na mausal reserves in Central Bank. Di' niya na kabayaran in manga utang ha guwa'. Lawng hi Bobby Ongpin, kira-kira US$2 bilyun in gimuwa' daing ha hula' ha tahun 1984 iban US$1 bilyun ha limabay tahun. Unu in hinang sin IMF resident representative amin daing ha tahun 1970 nag-uupis na ha Central Bank? CB in nagbayad sin bay dakula' piyaghuhula'an sin IMF representative, dihilan pa siya kotse iban driver taga-uniform. Daran siya pagduhalan manga kakatas-katasan sin CB. Nakalamud baha' in IMF representative ini ha pagputing iban pagpalabi sin international reserves? 1985 Ha hinapusan sin tahun, nakatipun in Metro Manila Commission hi Imelda P1.99 bilyun utang (lamud na in US$100,000,000.00 utang ha guwa') ha lawm sadja sin hangpu' tahun daing sin pagpa-awn hayni. Wayruun nahinang karayawan hi Imelda, gamman na dimuhun in sigpit sin raayat. Tahun-tahun, timataud in manga nag-muparik ha parinta 20 percent. Nangda'da' kan Marcos in manga upisyal sin sundalu' amu in mapatut dihilan promotion pasalan amu sadja' in manga tau masuuk kanya in piyagpataasan ranggu. Pebrero 08, 1985 Ha adlaw ini, biyaba' sin Sandiganbayan in daakan ha 64 iban 26 tahun pagpajil ha duwa municipal treasury employees pasalan sin pagkawa' pilangagatus pilak. Ha income tax returns, US$7,000 in halga' sin manga Marcos ha waktu nahinang president hi Marcos ha tahun 1965. Pila bilyun dollar na baha' in halga' nila ha waktu miyaguy sila pa Hawaii? Amu yan in pasalan mayta' hinang sin Guiness Book of Records hi Marcos pinaka-dakula' sugarul ha katilingkal dunya. Hunyo 1985 In magpapamahallayak habal ha dunya, in San Jose Mercury News, Far Eastern Economic Review, New York Times, Wall Street Journal, iban The Nation, ha tabang sin manga kuntra hi Marcos yadtu ha dugaing hula', gamman kimusug ha pagpapakanat suysuy sin mataud in tiyatawu' hi Marcos bilyun, iban sin pag-ubus niya sin pilak sin raayat ha Pilipinas . Agosto 1985 Ha waktu kanat na in suysuy pasal sin pagtawu' niya alta', awn taabbit pagdagang bulawan ha Israel. Liyalawagan hi Oliver North pilak in Contras sin Nicaragua. Awn 50 metric tons bulawan in iragang sin manga Israelis ha halga' US$465 milyun. Bang ini magbaya' awn pa kapin 20 tons manjari ra isab iragang. Makausaha in Contras US$5 milyun untung ha pagdagang ini. Kakilahan hi Fabian Ver in manga Israelis, nabagay niya tagna' pasal bakas siya in magsasayn fake end-user certificates sin manga pag-patulak sinapang pa Iran. Pag-ingat mayan sin Israelis sin hi Ver tuwi' in nagdaragang, siya na in siyuuk sin manga mamimi, bukun na manga Israeli palilitu. Oktubre 1985 Kiyabutang ha Interpol cable sin awn tu (3) kiyagawahan pagpatulak hinang sin Central Bank -- hambuuk bulawan iban duwa pilak. Huna-huna' sin piyagpara sin manga Marcos in manga bulawan pa Switzerland ha supaya ikabutang pa manga personal accounts nila. Awn bill of lading sin hambuuk shipment in nagpakita' sin 244 bars sin pilak, buggat 8,202 kilu, in tiyabuk sin First United Transport ha October 11,1985 iban diya pa jambatan iibanan sin Presidential Security Command amin piyagnanakuraan hi Ver. Nobyembre 01, 1985 Kiyabaakan in baran hi Dr. Potenciano Baccay ha taykud sin sasakatan niya taga-kawhaan dugsu'. In dusa: piyamayta' niya pa Pittsburgh Press in public state secret sin kiyapindahan na in duwa kidneys hi Marcos (transplant). Duwa adlaw pag-ubus sin pagpatay, natais hi Marcos magpakita' bang biya'diin in kusug sin pamaranan niya. Piyamahallayak niya in pagpa-awn sin snap election ha February 7, 1986 misan siya biyandaan na hi Imelda sin kapiligruhan: "Bukun marayaw in pamaranan mu…Diyurugalan in manga tau…Manjari kaw matipu ha campaign." Nobyembre 1985 Piyangayu' hi Sen. Edward Kennedy ha US General Accounting Office in pag-sumariya ha manga tabang economic iban military ipagdihil ha Pilipinas. Biyayta' niya in manga bahana' pasalan sin pagtakaw ha takulaub sin parinta. In gimuwa' ha sumariya, US$92,500,000.00 sin non-project amin tabang sin ESF in di'na maurul bang hawnu naman nagka-usal. Di' ikabayta' sin manga nag-sumariya sin in US$227,000,000.00 ha ESF funds wayruun kiyausibaan. Sawpama, biya' sin pagpalabi sin National Electrification Administration US$1.45 milyun ha disaster relief fund para ha pagparayaw ha manga kawat sin kurinti nagkalarak sin hunus. Dimihil sila manga vouchers hinang-hinang halga' US$108,441.00. Disyembre 1985 In pag-usal sin pilak amin tabang daing ha dugaing hula' ha bukun dan tarrang in nahinang addat. Piyakita' ini sin pagpara daakan sin Central Bank pa Federal Reserve Bank (New York) ha supaya bayaran US$15 milyun in First Chicago International para ha account hi Lombard. Usalun ini ha pag-lukat sin US dollar Treasury Notes. Simambag in Federal Reserve Bank ha December 20 sin awn da kuman US$6 milyun ha account sin Central Bank. Pag-ubus nagpaguwa' in parinta US halga' US$45 milyun para ha USAID projects ha Pilipinas, bahagi' sin pilak ini in yusal ha paglukat sin Notes. Disyembre 03, 1985 - Pebrero 19, 1986 Ha waktu' ini, bagu timindug in raayat sakkal ha manga Marcos, awn kawhaan paglain halga US$94,000,000.00:
Daing hawnu in manga pilak ini? Daing ha manga gold accounts ha dugaing hula'? Di' mabaya' sumambag in Central Bank sin pangasubu ini. In bunnal niya, katan sin nakura' ha Central Bank in simulay nagkubul sin manga nagkalawa' ha Central Bank ha pagpinda' sin manga utang naka-una. Pila baha' in natakaw iban sin piyapas ha Special Accounts? Pila baha' in natakaw hi Marcos, bang awn, bulawan daing ha international reserves? Awn pa baha' gawa ha pagtakaw niya daing ha Central Bank? Pila na katantan in natakaw niya? Hawnu na in itungan? Piyaguwa' in Jobo bills ha supaya agaran in operations ha Binondo Central Bank amin piya-awn hi Marcos iban hi Ongpin ha supaya makakawa' dollars ipag-ganap ha official reserves. Tiyantu hi Ongpin in manga dakula' mamimi iban magdaragang dollars sin makalawag da sila pag-usalan ha peso misan masigpit in hula' pasalan malaggu tuud in mauntung ha interests sin Jobo bills. Pasal wayruun sara' in parinta ha tungud sin paglanu' sin pilak (money laundering: in pilak nausaha daing ha mangi' usalun pa usaha marayaw), bukun mahunit in pagsud sin hot cash daing ha katan lugal pa financial system sin Pilipinas. In pagka-short term sin Jobo bills nahinang malingkat tampan para ha layering phase sin paglanu' ha manga pilak. Biyawgbugan in 'Heavy soaping', biya' sin maturation sin bills, reinvestment, iban pagpinda pa kaybanan financial instruments biya sin dollars telegraphic transfers (TTs -- hinangan sin Far East Bank). Katantan sin buggat tiyanggung hi Juan dela Cruz, sin katantan raayat, amin subay duma sin pagbayad sukay (tax) hina'bu liyalamud in malaggu lugi' sin Central Bank pa dagan sin economy. Pebrero 1986 Pag-ig hi Marcos daing ha Pilipinas, in lugi' sin 3 Central Bank accounts limabi daing ha P122 bilyun (labi pa daing ha US$6 bilyun). In kamatauran sin manga ini nakalamud ha RIR account pasalan sin duwa accounts: forward cover iban swap contracts.
Pebrero 16, 1986 Ha records hi Fe sin manga pilak gimuwa' ha waktu' sin pag-kampanya hi Marcos, awn hambuuk item amin makainu-inu in laggu' ha ngan sin 'FL' (First Lady) in dihil kan Assemblyman Arturo Pacificador ha adlaw ini. Paglabay sin pila adlaw, duwa sasakatan hipu' sin kausugan in miyadtu pa San Jose , amun provincial capital sin Antique. Jimajaga hi Evelio Javier, nakura' sin pag-kampanya kan Cory Aquino, sin pag-itung boto. Sakali timimbak na sadja' in manga usug yadtu, miyatay hi Evelio. Nakaragan pa siya ha lawm tiyanggi, sumagawa' yabutan da siya ha hambuuk kasilyas public, didtu na siya biyunu' ha alupan sin manga tau kiyukubla-an. Ha mahuli, kiyahukuman hi Pacificador nagdusa ha pagpatay ini. Pebrero 25, 1986 Miyaguy hi Marcos daing ha Pilipinas. Kiyabin niya in utang ha dugaing hula' jumlah US$27,000,000,000.00 (US$27 bilyun), iban sin kaupis-upisan sin parinta ha lawm hiluwala'.
Landu' tuud kagunahan sin Central Bank, PNB, iban kaybanan pa financial institutions in pag-audit. Wayruun kiyalawagan sin nag-sumariya in manga gastu' hi Imelda -- wayruun gimuwa' in ngan niya, damik yan, in intelligence fund hi Ver. Wayruun gimuwa' tanda' sin pagtakaw atawa lawa' ha sumariya. Amu ra 'downward adjustments', 'proposed adjustments' pa 'deficiencies' iban 'shortages of money', manga accounts yusal ha pagtawu' sin manga nagkalawa'. Pebrero 26, 1986 Pilang ka-jam daing ha pagdatung hinda Marcos ha Honolulu, dimatung in manga pangdara nila liyuluwan ha C-141 cargo jet. Miyabut 5 jam in 25 upisyal sin US customs ha pag-butang sadja ngan atawa tag ha manga bag, iban pagkila sin manga luun. Salugay hihinang ini, kiyakawaan sila video pasalan sin taud sin manga pilak iban pamulawan kiyabaakan.
Pebrero 28, 1986 Ha adlaw ini, kimu'ku' hi Jim Burke, security expert sin US Embassy, ha dingding sin bilik hi Imelda ha Malakanyang. Kyabawnusan niya in hambuuk kuddam ha liyu sin dingding. Kiyalawagan in 35 maleta kyukunsian. In luun: manga katarrangan iban kakataskatasan ha tungud sin
Marso 1986 In hambuuk vigilante grupu pag-langugun Office of National Revenge, ha pag-uhan hinda Charlie Avila iban Linggoy Alcuaz, in nakatabuk amanat ha maynaat ini. Pasalan ini sin lugal piyag-upisan sin anak hi Marcos, hi Aimee, ha 82 EDSA, Mandaluyong. Kimawa' sila search warrant, ampa limabay pa Camp Crame kumawa' manga sundalu. Pag-ubus nila nagganta' sin hinangun, simakat sila pa upat (4) kotse. Dimatung sila pa ganta' nila tunga dum na. Diyag sin manga sundalu in ad. Nakalawag in grupu hinda Avila iban Alcuaz manga kakataskatasan ha manga labban, lamisahan iban kabinet. Karungugan in timbak daing ha guwa', sagawa' masi ra in paglawag nila. Gimuwa' ha manga kakatasan in ngan sin offshore companies iban overseas investments hi Marcos iban manga tindug niya. Bakas da isab nakalawag manga katas ha dugaing hula', amin kiyalalamuran sin ngan hi Marcos iban manga tindug niya, hinda Avila, Steve Psinakis, Sonny Alvarez, Raul Daza, Boni Gillego, iban hi Raul Manglapus. Marso 09, 1986 Hiyawiran in hambuuk Greek-American, hi Demetrios Roumeliotes, ha Manila International Airport amin ganta' tumulak. Nagdara siya 8 malaggu' envelopes hipu' sin pamulawan. Namayta' siya sin hi Imelda in tagdapu' sin manga ini -- halga' US$4,700,000.00 |