MAGKAHAGAD KAW ATAWA DI': IN KABUNNALAN HA TAYKUD SIN PINAKAMALAGGU' PAGTAKAW HA LUGAY KA-AWN SIN HULA' PILIPINAS

In Minister sin Natural Resources, hi Ernie Maceda, in nagpaguwa' habal ha adlaw ini pasalan sin 7 pa 14 tons bulawan ipag-dagang pa Binondo Central Bank tahun-tahun, ampa pag-ismagulun pa Sabah, Malaysia. Bahagi' ini sin 20 tons daing ha 200,000 magkakawa' bulawan ha hula'. Piyangasubu hi Maceda bang awn bahagi' sin bulawan ini in nakalamud pa "di' pagkakitaan tumpuk sin bulawan hi Mrs. Imelda Marcos." "Pag-dahun namu' in bulawan pa Central Bank," in agi sin magkakawa' bulawan. "Bang awn magpaka-abut kan Marcos, hinang ini ha Central Bank."

Timakaw baha' hi Marcos bulawan daing ha Central Bank? Di' mabaya' mamisara in CB ha hal ini. Mayta'? Ha adlaw ini, kiya-habal sin LA Times sin 6.325 metric tons sin bulawan in wayruun na-itung ha Central Bank. Daing ha 1978, ha tahun iyuldinan hi Marcos in katan sin producers bulawan dumagang sadja pa CB, sampay pa hinapusan sin tahun 1984, kiya-report sin Bureau of Mines in pag-sussi ha 124,234 pounds bulawan. Malayngkan, 110,319 pounds na kunu' in natabuk sin CB ha waktu' yadtu. Nakapakain na in 13,915 pounds (6.325 metric tons)?

Namahallayak in Archdiocese sin San Francisco, California sin awn sila kiyabaakan gold deal kiyalamuran sin 5,000 tons bulawan, amin langkus iban sin bakas pamarinta hi Marcos.

Timulak hi Michael de Guzman pa Honolulu ha supaya duma mag-bisara iban hi Irwin Ver. Dia siya hi Ver kan Marcos, Imelda iban hi Bongbong. Timawag pa Zurich - kan Ernst Scheller sin Credit Suisse. Duwa sulat katarrangan in hinang hi Marcos. Hi Mike da kuman in katagaran nila ha supaya makawa' in manga pilak nila ha Swiss banks. Bakas na simulay hi Marcos, sagawa' way siya nag-mumpaat pasalan sin awn daakan di' manjari tangkugun in accounts. Ha March 24 iban ha May 7, siyulayan hi Mike nagbing, sagawa' wayruun da miyaya' in manga bangko dumihil pasalan sin freeze order. Ha waktu ini, kaingatan hi Mike sin subay na siya magbalik pa ba'gu pamarinta sin Pilipinas. Nang-hulmat siya kumawa' sin manga pilak hi Marcos tiyatawu' ha manga bangko bang siya gadjiahan sin parinta. Hi Ibrahim Dagher in iban niya ha huminang, hambuuk Lebanese businessman.

• Awn na hambuuk account kaingatan nila awn US$213 milyun, iban 11 foundations taga-US$4.5 bilyun naka-deposit ha 9 dugaing-dugaing bangko iban manga precious metals, iban securities amin tiyatawu' da isab ha manga bangko. Jumlah US$7.5 bilyun katan.

Operation Big Bird in tawag ha hinang nila, liyalamuran hinda Mike de Guzman, Col. Jose Almonte iban hi Charlie Avila.

Ha mahuli, wayruun da nakalupad in Big Bird pasalan sin malaggu' in gawa sin parinta ha maratabat hi Mike de Guzman.

Piyangayu' hi Julie Amargo in pag-sumariya sin Presidential Commission on Good Government (PCGG) ha tungud sin nakawa' niya copy sin KLM cargo airway bill sin 9 September 1983, ha supaya ika-tudlu' bang hisiyu naman in ha taykud sin pagpatulak ini. Simambag in Central Bank, piyatanyag nila in hambuuk amanat pasalan sin 'location swaps' amin hinang 'ha supaya kunu' ganapan in pilak sin CB ha waktu' kiyahunitan in CB magbayad sin dollar payments niya'.

Hambuuk panghiluwala' in amanat ini. In biyayta' di awn 30 shipments para ha location swaps daing ha 21 December1981 iban 30 July 1986, amin awn 6,081 bars bulawan in gyuwa'. Syempre, kamatauran (27/30) sin manga shipments hinang ha waktu pa sin pamarinta hi Marcos. Sumagawa' bukun klaru ha amanat bang pila katan in naragang dugaing daing ha 9 September 1983 shipment. Hati, amin magpapamahallayak habal pa in nag-suysuy sin ini, bukun pa daing ha report sin CB. Pangganap pa ha kalingugan, namayta' in CB sin dugaing daing ha location swaps piyagbisarahan, mataud pa shipment sin bulawan ha waktu' sin pamarinta hi Marcos, amu sadja wayruun na sila ikarihil dugaing habal hayni.

Lawng sin hambuuk Australian broker ha Sydney, nang-hulmat hi T.C.B. Andrew Tan dumagang 2,000 tons bulawan bagu igun hi Marcos daing ha kawasa sin raayat. In agi hi Tan ha broker, bahagi' ini sin bulawan nagkakawa' sin manga Jipun ha timpu bunu. Limugbay in suysuy pasal sin bulawan.

Biyaba' sin hambuuk US judge in daakan pa Customs sin ipa-uli' in manga pilak, pamulawan, iban pangalta' hi Marcos. Daypara' piyangayu' sin parinta in pagpahundung sin pag-uli ini. Tyukud sin Attorney General ha New York in manga Marcos paglanggal sin RICO (Racketeering Influenced Corrupt Organizations) statue. Simingud na in pamarinta sin Pilipinas ha pag-tuntut bukun sadja hambuuk civil cases ha US. Timagna' na dimatung in manga subpoenas. Miyaguy hi Ver daing ha hula yu-usal in passport piyanghinang-hinangan. Nangayu' na hi Marcos tabang, misan hagas-hagas sadja'. Lumawag na dugaing kapaguyan. Wayruun na mabaya' lugal kadtu-an niya. Nahinang siya target sin manga tau magpangaykit -- amin dimihil kanya mataud bisara ganti' ha pilak mataud.

Namayta' na hi Marcos pa manga abugaw sin ha waktu' sin pamarinta niya, 4 upis sin parinta Pilipinas - National Intelligence Security Authority (NISA), Intelligence Section of the Armed Forces of the Philippines (ISAFP), iban sin National Bureau of Investigation (NBI) in naglawag iban nangmata-mata ha manga kuntra niya ha dugaing hula' iban ha manga anti-Marcos organizations ha lawm sin intelligence iban counter-intelligence operations sin military attaches ha manga Philippine embassy iban sin manga consulates nila.

Nakakawa' in manga abugaw 400 pages sin manga kakatasan daing ha US intelligence agencies ha lawm sin Freeedom of Information Act. In manga kataas ini langkus ha manga intelligence dealings sin US iban sin Pilipinas. Piyakita' sin manga katas ini sin awn pangingat iban tabang in Central Intelligence Agency (CIA), Federal Bureau of Investigation (FBI), iban na in Pamarinta Milikan ha hal sin manga pagmata-mata sin grupu hi Ver ha manga kuntra hi Marcos ha US.

In daakan sin di' manjari tangkugun sin manga Marcos in alta' nila misan hawnu di ha dunya, bukun lungbus. Nakatabuk in P.A.L. Vine, amin kimakamput sin duwa (2) trust accounts hi Marcos ha Standard Chartered Hong Kong Trustee Ltd., hambuuk daakan daing kan Marcos. Nagpara ini US$708,000 pa upis sin manga abugaw hi Marcos amin Anderson, Hibey, Manheim and Blair ha Washington D.C. Di' kaingatan bang pila pa in natangkug hi Marcos pilak, misan awn sara' bukun da ini tantu.

Awn mata-mata sin NBI in nagsumbung sin awn kita' niya 90 taud bars sin bulawan bu'gat 75 kilu hambuuk, ha apartment building hi Jonathan dela Cruz ha Quezon City. Hi Jonathan ini magtatabang kan Bongbong. In bulawan ini suukun 6.76 metric tons atawa hangka-taud sin kiyahabal ha New York Times bulawan nalawa' (March 16 issue).

• Miyaba' in reserves ha tahun 1973 daing ha 1,857,000 ounces (52.75 metric tons) pa 1,057,000 ounces. Lawng sin CB 800,000 ounces in kiyaragang. Bang in production sin bulawan tahun-tahun 30 metric tons, hawnu na in bulawan na-produce ha tahun yadtu?
• Daing ha 1974 pa 1977, in taud sin bulawan ha CB himundung ha 1,056,000 ounces. Hawnu na in 4 tahun production sin bulawan kira-kira 120 metric tons?
• Timagna' na isab timaud in bulawan. Daing ha 1978 sampay pa 1980 inut-inut timaas pa 1,900,000 ounces, atawa 8 metric tons hangka tahun. Hawnu na in 22 metric tons tahun-tahun jumlahan 66 tons?
• Ha 1981, miyaba' in reserves pa 1,650,000 ounces. Miyaba' ini 7.1 metric tons amin kiyaragang. Sumagawa' subay awn pa 30 metric tons in na-produce ha tahun yadtu.
• Timaas in reserves 6.1 metric tons ha 1982 pa 1,866 ounces. Awn pa 23.9 metric tons wayruun na-itung.
• Ha 1983 miyaba' in bulawan pa 289,000 ounces. Miyaba' 44.8 metric tons daing ha tahun limabay, amin kiyaragang nila. Hawnu na in 30 metric tons na-produce?
• Ha 1984, timaas pa 786,000 ounces, timaas 14.1 metric tons. Awn pa kiyabin 15.9 metric tons wayruun nakalamud.
• Ha 1985, timaas in taud sin bulawan pa 1,478,000 ounces, timaas 19.7 metric tons. Awn pa 10.3 metric tons wayruun kiyalamud.

• Nabantug siya sin pinakamataud tuntut sin human rights violation -- 10,000 manusya in kiyalaugan niya.
• Ha Guiness Book of Records -- pinaka-dakula' sugarul ha dunya.
• Pinakamataas ganti' pilak pa manga kiyalaugan niya ha history -- $22 bilyun.

Iyasubu mayan sin manga abugaw sin Pilipinas iban sin Milikan, kiyaputan hi Marcos in Fifth Amendment naka-197. Simingud da isab hi Imelda -- naka-200.

Biyukag hi Congressman Solarz in manga ganta' hi Marcos ha supaya makagunggung magbing pa kawasa, biya' sin pagtipun loyalist army niya ampa kawaun hi Cory Aquino. Hiyuwat niya in manga bumawgbug pilak sinawn siya US$500 milyun ha bank accounts ha Switzerland iban US$14 bilyun halga' sin bulawan liyulubung ha manga lugal lahasiya' ha Pilipinas, amin usalun niya collateral. Bang siya pag-asubuhun pasal sin bulawan, malabu saadja in sambag niya. Tagna' paguwaun niya sin daing ini ha Central Bank ha pag-sapali iban sin bakas gubnul sin CB miyatay na. Lawng niya: "Kaku' in pilak sumagawa', biyusan ku daing ha manga tau magpami sin bulawan".

Biyukag hi Sen. Nene Pimentel bang biya'diin piyaglutu' sin CB in manga books nila. Imusal sila double-entry accounting system. In manga losses ha Special Accounts biyutang pa assets ha bulan-bulan pagpaguwa' nila sin statement of condition. Sulang ini ha accepted accounting principles. Mabaya' da isab ingatun hi Pimentel bang mayta' tiyugutan hi Jobo Fernandez in overprinting sin pilak katas, lamud na in paghinang sin manga pilak sibu' in umbul, amin yusal ha snap elections. Wayruun naka-ingat bang pila tuud in taud sin overprinted pilak. Misan biyadtu, di' mamayta' hi Jobo iban sin CB. Ha lawman sin CB Charter, bilang gubnul siya in kimakaput sin bulawan. Ikaragang niya ini misan pila sin, misan ku'nu, misan kan siyu, wayruun maka-tadjaki kanya, misan pa in manga tau ha Congress. Yudju da isab hi Fernandez sin wayruun niya pagbutaw ha manga bahagi' niya ha Far East Bank, hambuuk commercial bank. Ha lawm sin sara', subay niya ini hinang pasal gubnul siya sin CB, amu an in pinakamataas kawasa ha hal sin pilak. Bukun awam in manga tau sin bigla' timaas in Far East Bank paghinang kanya gubnul.

Kiyakilahan hi Naneng Pedrosa, anak sin bakas finance secretary, hi Robert Kerkez ha Taipei ha waktu siya consultant. Hi Kerkez nagpapanaw sin pagdagang certificate sin 50 metric tons bulawan. Samantara, ha Manila', tiyaabit sin PCGG in hambuuk retired colonel iban duwa foreigners para pangasubuhan. Tiyutukud sila lamud ha pagdagang mataud bulawan amin kiyakahagad bahagi' sin tumpuk hi Marcos. Hi Kerkez in hambuuk ha manga foreigner. Hi Ibrahim Dagher in hambuuk pa.

Ha pag'inumpung iban sin amaun iban pangtungud hi President Aquino, hi Komong Sumulong iban hi Ding Tanjuatco, dimihil hi Marcos proposal. Bang tugutan siya iban sin pamilya niya maka-uwi', dumihil siya US$15 bilyun pa parinta sin Pilipinas: US$5 bilyun para ha manga infrastructure, US$5 bilyun para ha pagbayad sin utang, iban US$5 bilyun pa pamilya Aquino -- ganti' sin hunit liyabayan nila. Kiyalamihan da kuman hi Tanjuatco ha pagka-agi kanya hi Marcos biya malugay na sila nagbabagay -- misan bukun.

Namayta' hi Marcos kan Allen Weinstein sin Center for Democracy sin ipakita' niya in pag-atay puti ha pag-lain sin piyagkakaluhan Swiss bank accounts pa kaputan sin parinta Pilipinas. Nabukag man ini, namaylu hi Marcos sin wayruun siya nakapamung biyadtu.

Nangayu' hi Marcos utang kan Enzo (Enrique Zobel) $250 milyun. Lawng hi Enzo, wayruun siya biyadtu laggu pilak, sah bang niya kalawagan dan, yasubu niya hi Marcos bang biya'diin in pagbayad. Piyakawa' hi Marcos ha nurse niya, hi Teresita Gallego, in hambuuk folder -- hangka-insi iban tunga in dakmul -- hipu' sin manga deposit certificates sin bulawan tiyatawu' ha dugaing-dugaing bangko ha katilinkal dunya -- Switzerland, Monaco, Vatican, Bahamas, iban ha dugaing pa. Bukun awam hi Zobel sin pagpalupad hi Marcos bulawan pa guwa' sin hula' daing sin panagnaan sin martial law, ha waktu wayruun na makapangasubu kanya sin manga kahinang-hinangan niya. Bilang pilot ha air force reserve, mataud bagay hi Enzo manga nagpapalupad iban nagsuy-suy sin pagpalupad C-130 aircraft pa Zurich liyuluwanan bulawan.

Piyangayu' hi Sen. Maceda in pag-sumariya ha Senate bang pila tuud in bulawan nabi iban kiyadagang sin CB ha limabay 10 tahun, bang pila sin, iban bang hisiyu in manga tau nakalamud ha manga pagbi.

Nagbaba' hukuman in hambuuk jury ha US sin subay magbayad in Marcos estate $15 milyun ha hal sin pagbunu' ha anti-Marcos activists hinda Gene Viernes iban Silme Domingo. Simaksi' ha paghukum hinda Manglapus, Psinakis, Gillego iban kaybanan sin simusulang kan Marcos.

Hi Joey Cuisia in gimanti' kan Jobo Fernanadez bilang gubnul sin Central Bank, ha recommendation hi Jobo. Langkus hi Cuisia ha grupu sin Far East Bank, AIG, Philamlife, iban dugaing pa. Ha confimation hearings, wayruun niya siyambag in pangasubu hinda Senator Romulo iban Saguisag bang pila in kiyabusan daing ha 3 malaggu kiya-uutangan sin hula'. Ha lugay siya yaasubu, namayta' siya sin misan in president (Aquino), labi pa in bahagi'sin cabinet, wayruun piyagbaytaan sin katan kahalan sin utang ha rugaing hula'. Awn finding sin United Nations study sin lussung na in Central Bank, sagawa' tiyawu' ini sin National Economic Development Authority (NEDA) iban sin Department of Finance daing ha pangingat sin president. Manga naghihinang ha NEDA, amin wayruun kiyasulutan , in nagbukag pa manga magsusulat habal sin parakala' ini.

Hambuuk pa pagdagang bulawan in gimuwa'. Siyasanggupan sin PCGG hi Geoffrey Greenlees, British, sin di' siya makatulak, namayta' siya pasal sin piyapanaw pagdagang bulawan. Piyakita' niya in 3-page katas pasal sin paljanjian ha tungud sin pagdagang bulawan. Bukun sadja 2,000 metric tons in piyagbibisarahan di, sagawa' 'daing ha 1,000 metric tons atawa lumabi pa 190,000 metric tons bulawan. Timagna' kunu' ini ha Manila pagpakila kanya hi Margaret Tucker pa hambuuk abugaw, hi Victor Santos, amin wakil sin manga tagdapu'. Mikit ha pikilan sin parinta in ngan Margaret Tucker. Amu yadtu in alyas yusal ha Europe sin tunang hi Fabian Ver, hi Edna Camcam.

Piyatindug sin Swiss Federal Tribunal in piyangayu' sin PCGG pagkawa' sin manga alta' hinda Marcos. Katan bank accounts kaingatan kan Marcos atawa Imelda di' manjari tangkugun. Lamud na in interest, in account siyabbut sin Operation Big Bird miyabut na pa jumlah US$356 milyon.

Biyukag hi David Castro sin PCGG in kiyalawagan 325 metric tons bulawan ha Switzerland, amin giyuwa' daing ha hula' hinda Marcos. Awn tanda' sin Central Bank in bars sin bulawan ini, piyagtawu' ha vault sin bodega kiyakamputan sin Union Bank ha J.M. Kloten airport masuuk pa Zurich. Tiyawu' in bulawan ha vault umbul 88-RW-RP, hati in account number G-72570367-d-UBS. Paglugay, piyakita' hi Castro in manga kakatasan nagpakita' sin manga serial numbers sin gold bars piyaguwa' sin minting plant sin Central Bank para ha shipment sin tahun 1983 iban 1984. Wayruun nakalamud in manga bulawan ini ha upisyal pag-itung sin CB. Piyakita niya in copy sin receipt para ha manga bulawan siyaynan hi Tomas Rodriguez, operation's manager sin Tamaraw Security Agency. Hi Ver in tagdapu' sin agency. Nara ra isab nagbissara hi Castro in hambuuk pilot nakalamud ha pagpalupad sin bulawan pa Switzerland pag-ubus sin pagbunu' kan Ninoy ha 1983.

Awn daakan daing ha Swiss Federal Tribunal ha limabay tahun sin subay kumahagad in parinta Pilipinas ha European Convention of Human Rights, luba' na in paglabay ha sumariya sin kasu'. Subay awn tuntut ha lawm sin hangka-tahun. Hangkanda katan sin manjari ituntut kan Imelda tiyuntut na sin upis sin solicitor general. Pasal hayni, tiyugutan hi Imelda maka-uwi mari ha supaya masambag niya in katan sin tukud kanya. "Myuwi' aku wayruun sin." in agi niya ha pagdatung. Ampa siya himula' ha hambuukl bilik sin Philippine Plaza Hotel halga' US$2,000.00 hangka adlaw, hati simukay pa siya 60 bilik para ha manga alalay niya -- manga abugaw, jaga, iban Public Relation firms --katantan Milikan.

Nakatipun in Central Bank lugi' halga' P324 blyun ha Special Accounts: MAA, RIR, ESAA.

Pag-ubus nag-inumpung 12 jam hinda Imelda iban hi Bongbong ha hansipak, iban hi Castro sin PCGG ha hansipak, miyabut sila ha 3 paljanjian ha tungud sin alta' sin manga Marcos iban sin paghukum sin parinta kanila -- manga paljanjian biyugit hi Gunigundo pag-ubus sin pila adlaw niya pagganti' kan Castro ha kawasa.

Kiyahukuman hi Marcos nagdusa ha pag-sulang sin manga kapatutan sin 10,000 manusya. Miyaba' in hukum pag-ubus da isab hiyukuman hi Imee Marcos-Manotoc nagdusa ha pagbinasa iban pagpatay kan Archimedes Trajano, 21 tahun bata-iskul engineering sin Mapua Institute of Technology. In dusa ra hi Archimedes, yasubu niya hi Imee pag-ubus nagdihil hilalaungan bang mayta' subay anak sin presidente in mag-nakura' sin Kabataang Baranggay.

Miyabut na P561 bilyun in lugi' sin Central Bank. Magtataas pa. Piyangayu' hi Cuisia in restructuring sin bangko. Piyangayu' hi Sen. Romulo in 1983 audit sin international reserves. Wayruun siya kiyarihilan pasalan 'restricted'.

Wayruun himagdil hi Imelda ha ganta' pag-sayn sin hambuuk paljanjian iban sin PCGG. Daran in pagpinda-pinda niya sin manga terms iban conditions. Kabayaan niya makatulak siya pa dugaing hula' 33 adlaw ha supaya mag-inumpung iban sin manga upisyal sin bangko ha Switzerland, Austria, Hong Kong, iban Morocco para dayawun in pag-lain sin manga frozen funds. In bunnal, kabayaan niya makudjil na sin piyangandulan niya, hi J.T. Calderon, in manga pilak ba'gu makawa' sin parinta Pilipinas in manga accounts ini. Pag-ingat sin parinta, hiyundung in katan pagbissara iban siya. Wayruun siya tiyugutan maka-ig.

Piya-awn sin Republic Act 7653 in Bangko Sentral ng Pilipinas (BSP). In Central Bank (CB) hinang na CB-Board of Liquidators ha supaya mag-ayuput sin manga kiyabin utang. Iyaku sin BSP in P280.8 bilyun bahagi' sin utang sin CB jumlah P612 bilyun.

Simulat hi Georges Philippe, abugaw Swiss hi Imelda , hambuuk sulat kan Bruno de Preux, amin bakas abugaw Swiss sin manga Marcos kimakamput sin kamatauran alta' sin manga Marcos ha Switzerland. Piyangayu' hi Philippe in kahalan sin:

• US$750,000,000.00 account ha United Mizrahi Bank ha Zurich;
• dugaing-dugaing currency sin pilak, iban bulawan ha Union Bank of Switzerland, ha Kloten Airport, iban ha Credit Suisse;
• US$356,000,000.00 account kiyakawa' sin PCGG (biyaun in account ini, di' na manjari tangkugun ha daakan sin parinta).

Dihilan sin human rights jury in manga napuhinga US$1.2 bilyun exemplary damages, iban US$766.4 bilyun compensatory damages ha sumunu' tahun, jumlah US$1.964 bilyun. Paglabay sin duwa adlaw awn na isab 21 Filipino in kiyarihilan US7.3 milyun ha dugaing tuntut.

Piyatindug sin US Supreme Court in hukuman US$1.2 bilyun.

Pasalan sin pag-binasa kan Roger Roxas ha parakala' sin bulawan Buddha, kiyarihilan US$22 bilyun in Golden Buddha Corporation niya.

Ha pitu (7) pages pre-trial brief,

• Piyangayu' sin PCGG in pagkawa' ha pangalta' nakawa ha dan bukun marayaw hinda Bobby Ongpin, estates hinda Marcos iban hi Ver, iban sin manga nakalamud ha operations sin Binondo Central Bank. Limamud sila ha pagbi milyun-milyun US dollars ampa piyaghakut pa manga bangko ha guwa' sin hula'. Nakausaha sila mataud milyun dollar para ha baran nila iban para kan Marcos, ha sigpit iban sin hunit sin raayat Filipino.
• Piyangayu' sin PCGG in pagbayad P51 bilyun moral damages ha pagkaykit nila ha manga manusya'. In dugaing pa nakalamud ha tuntut ini hinda Edna Camcam (kirida hi Ver), Vinnie James Yu.
• Awn US$5 pa US$8 milyun in maglain lima adlaw-adlaw ha BCB. Manga US$5 milyun in pagdahun maguy sin manga private jets atawa regular flights sin Philippine Airlines. Masul, awn bulawan nakalalamud ha cargo.

Namayta' hi Ongpin sin in manga dollars di' magbaya' ha BCB, ipagdagang pa PASAR. Hati ipagdagang da isab sin PASAR pa Central Bank. Ha hal ini, magpakauntung mataud in PASAR atawa misan hisiyu in kimakamput hayni. Atawa isab amu na ini in bayad ha manga silver (pilak) iban bulawan sin PASAR pagkawaun - hisiyu?

Tiyugutan sadja sin parinta in manga Lannang umuntung 20 sin (centavos) hangka dollar. Ha lugay sin BCB operation, nakauntung sila giyatusan milyun dollar.

Simapa hi Ongpin sin wayruun siya nakahampit unu-unu daing ha BCB; Nag-abbu pa siya sin nakaganap in operation US$400 milyun pa CB foreign exchange reserves. Subay pa kunu' magsukul kanya in raayat.

Hi Ongpin ha kawasa niya bilang -- Trade and Industry secretary iban nakura' sin Board of Directors sin National Development Company (NDC); iban hi James Yu -- bilang Assistant General Manager sin NDC iban treasurer sin PASAR, simud pa hambuuk joint venture iban sin Hong Kong-based Triad Holding Corp. Nakalamud hi Marcos iban hi Imelda ha pagkunsi ini.

Tiyawag in joint venture 'Triad Asia Ltd.', in bahagi' bayaran sin parinta Pilipinas US$500,000.00 sadja. Sumagawa', in jumlah sin piyara' hi Ongpin iban hi James Yu -- US$10,640,000.00 -- amin kiyawa' daing ha pilak sin NDC iban PASAR.

In Triads tagna' ipagpa-awn bilang secret societies iban brotherhoods. In maksud sin manga societies ini pa-igun in hambuuk nakura amin di' kabayaan sin raayat. Ha 18th iban 19th century, mataud in manga piyagpa-awn secret societies sin manga Lannang, sumagawa' in hinang nila bukun magpa-ig sin nakura' salta magpamuga' iban magpanglangpas ha manga raayat. Ha panagnaan sin 20th century,, in manga Triads gimamut na ha Hong Kong. In manga tau ini bukun marayaw in panghinangan. Pag-labay sin political crackdown ha 1956, bukun na tuud marayaw in structure sin Triads.

Kimanat magtuy in Triads ha manga kawman sin Lannang ha Hong Kong. Kimanat sila ha manga karandanan, nagbaya-baya sin prostitution, pag-sugal, iban dugaing pa. Limaggu man in kawasa nila iban na siin langkusan nila, kimusug tuud in Hong Kong Triads, limamud na sila ha pagpangayu' pilak daing ha manga tau. Mataud ha manga pulis in kiyabayaran; Lannang atawa English. Paglabay sin waktu, dugaing-dugaing dan pa in kapag-hinangan pilak, biya' sin pagdagang ubat nakahihilu, pagdagang sin manga singuran luxury goods, iban pagdagang private software.

In Hong Kong Triads bihayaun, mabaya sadja' magpataud pilak daing ha manga criminal activities nila, biya' sin extortion, pagdagang drugs, loan-sharking, credit- and card-fraud iban video piracy.

Ha biyaun, timagna' na in pagtimbang sin manga activist researchers sin puun iban sudda sin Belle Resources Corporation -- amin kiyarihilan kawasa kumamput iban magparagan sin electronic pagsugal (Bingo!) ha katilinkal sin hula'. Awn tukud sin amu na ini in pilak sin Binondo Central Bank -- minuwi' na pa hula' ha supaya lumaggu'.

Hi Sen. Aquilino 'Nene' Pimentel, nakura' sin Senate Blue Ribbon Committee, in imukab ha adlaw ini sin sumariya ha US$13,200,000,000.00 Irene Marcos-Araneta account, iban sin tumpuk bulawan hi Marcos. Misan ha Switzerland, hambuuk da isab sumariya ha pagkunsi iban paglanu'sin pilak mallumi' hihinang sin upisyal ha Switzerland. Langkus ini ha pilak iban bulawan hinda Marcos.

Hawnu na in pilak sin raayat? Malugay na in waktu nakalabay. Nakapakain na in manga alta'? Daing katagna' pa ini.