MAGKAHAGAD KAW ATAWA DI': IN KABUNNALAN HA TAYKUD SIN PINAKAMALAGGU' PAGTAKAW HA LUGAY KA-AWN SIN HULA' PILIPINAS

Ha daakan sin International Monetary Fund, diyagdagan hi Marcos in katan pilak sin manga upis parinta 18 percent. Sumagawa', in wayruun da kiyugdan manga projects hi Imelda.

Nagpaguwa' hi Imelda pilak halga' US$5,021,136.00 para ha dugaing-dugaing pamimi niya manga pamulawan iban manga artworks ha Hong Kong iban ha Milan, Italy.

Nakatabuk hi Glecy Tantoco daing ha Security Bank US$4.65 milyun ampa nami hambuuk Flemish painting halga' US$4-milyun iban nagpalanu sin manga pilak (silver) ha halga' US$428,000. Mami pa siya mataud artworks daing kan Jack Tanzer halga' US$2 milyun, in bill of sale dihil na-a pa Rustan's ampa pinda pa Metropolitan Museum of Manila.

Dimatung Hi Ron Lusk (bukun ngan niya bunnal) pa Manila' ha supaya panawun in lahasiya' pagpatulak sin 50 metric tons bulawan madtu pa Switzerland. Tiya-abbit siya hi Gen. Fabian Ver iban hi Gen. Cannu. Kakilahan siya sin manga tau pasal mahinang niya in katan, maismagul misan unu, iban maingat siya magpalupad unu-unu daing ha helicopter pa Boeing 747. In agi hi Lusk, in bulawan kunu' piyakita' kanya hi Cannu tiyatawu' ha lawm lupa tiyatabunan sin bodega ha taas. Hambuuk lugal kunu' ini ha guwa' sin Manila'. Lawng niya, in manga bulawan ini awn tanda' Lannang atawa Jipun, liyuluun ha lawm sin pagluluunan tumbaga. Ganta' hi Lusk dahun in manga bulawan pa Switzerland sumagawa' pindahan in planu. Wayruun siya biyaytaan bang mayta'. Iyusal baha siya decoy ha lugay naglalawag dugaing makahinang?

Giyantian sin Central Bank ha bulan ini in pag-report utang sin hula' daing ha guwa'(external debt). Wayruun na liyamud in revolving credits, amin kamatauran short-term external borrowing. Ha format nakauna, in utang himalga' US$16-bilyun. Ha bagu, nahinang na sadja US$11.5 bilyun. Ha pagganti sadja sin maaana, kiyagantian da isab in halga sin utang sin hula'. Kiyaragdagan ini US$4,500,000,000.00. Bukun sadja yan, giyantian da isab sin CB in maana sin debt-service ratio ha supaya di' maig in 20 percent lending limit. Di' manjari lumabi 20 percent in utang sin hula' daing ha untung niya ha tahun lumabay. Ha tahun ini, giyantian na isab. Wayruun liyamud ha pagbista in short term loans (ha supaya maba' in numerator), hati' in foreign borrowings liyamud pa untung ha export (supaya tumaas in denominator). Hangkanda way hundung nakapangutang in parinta short term loans salugay wayruun nahalin in ratio.

Hambuuk amanat in dimatung kan Gapud: "Awn pagbissarahan 1:30 sin maynaat ha adlaw ini ha upis mu kiyabutang in pilak sin Saudi National Bank ha Madrid ipami 6,000 metric tons sin kiyapagbisarahan. Bill Erbe, President, ITM." Hambuuk baha' ini sipat (evidence) sin mataud bulawan ha gunggungan hi Marcos? Atawa nagpararagan siya hambuuk dakula' pagtakaw?

Nagpaguwa' hi Andrew Genito US$1-milyun daing ha Wing Lung Bank ha Hong Kong ampa dia madtu kan Marcos bagu sin pagbisita pa Washington. Dimihil hi Danding Cojuangco US$500,000 iban hi Domingo sin PNB US$200,000 kan Imelda. Dimihil da isab mataud pilak hinda Lucio Tan, JY Campos iban hi Nemesio Yabut para ha pag-tulak ini.

Nami hi Imelda

• itum fox-trimmed stole (shawl) halga' US$3,500
• bulawan daing kan Fred Leighton halga' US$133,500
• bulawan daing kan Cartier US$52,000
• iban manga painting sin dagbus (portraits) niya iban hi Marcos daing kan Ralph Cowan halga US$62,000.

Giyantian in tahun (tahun1972) pag-usalun ha pag-bista sin Consumer Price Index atawa CPI. Hinang na 1978. Hangka hibal da sin ballpen, kiyababaan na isab sin CB in utang sin hula' daing ha guwa', ampa tiyaasan in purchasing power sin peso. Bunnal, timaas in bulawan pa 1,866,000 ounces.

In paljanjian ha tungud sin US Bases ha tahun 1979 nakarihil pa hula' US$500 milyun bilang sukay ha 5 tahun. Ha 1984 pa ini sumunu' kagantian sumagawa' piyagbigyan na hi Reagan in bagay niya hi Marcos, hangkanda tiyagnaan na ha masamut. Tiyaasan in sukay pa US$900 milyun ha lawm sin 5 tahun, magtagna daing ha October 1, 1984. Hambuuk ini dan ha supaya tumaud in landu' tuud kagunahan dollars sin hula'.

In pinaka-dakula' pag-bi ha katan -- amu na in alta' ha 40 Wall Street ha halga' US$70,126,228.00. In pilak piyami hayni daing ha duwa accounts kiyakamputan hi Gapud ha Trader's Royal Bank, iban daing ha pilak sin Philippine National Oil Company. Tiyugun sin nakura' sin PNOC, hi G. Velasco, in treasurer niya magpara dollars untung ha pagdagang sin oil exports pa account sin PNOC ha Chemical Bank, ha New York. Biyayaran siya hi Gapud pesos daing ha 7700 accounts. In nami sin 40 Wall Street -- Nyland Corporation, hambuuk Netherlands Antilles offshore corporation -- amin awn tu tag-bahagi': Beneficio Investments, Inc. Excelencia Investments, Inc. iban Bueno Total Investments, Inc. -- manga Panamian companies piyatindug hi Gapud ha tahun 1980. In duwa Hong Kong trust accounts ha Standard Chartered Hong Kong Trustee Ltd. in tagdapu sin manga corporations.

Lungbus na in pagpadjak (monopoly) hinda Marcos iban Danding Cojuangco sin coconut industry.

• Liyugus magbayad sukay (levy/tax) in manga sibi'sibi'nagtatanum niyug halga' P9,600,000,000.00 bilyun. Daing ha tahun 1973 pa 1982, miyabut ini P100 bilyun.
• Biyutang in pilak pa hambuuk bangko wayruun interest. Bini sin Philippine Coconut Authority in bangko ini, pilak parinta in piyami, daing kan Jose Cojuangco, amaun hi Danding. Dihilan hi Danding 10 percent bahagi' pasalan siya in nakura' sin PCA. Bangko ini in nagbaya'baya' sin pila-bilyun pilak coco levy amin hiyampitan hinda' Marcos, Danding Juan Ponce Enrile, iban sin grupu abugaw hinda Edgardo Angara (AACRA), amu na in magpa-tarrang sin pagtakaw sin pilak sin manga miskin nagtatanum niyug ha katilingkal sin hula'. Nakahampit da isab in manga tagdapu sin dakula' pagtatanuman niyug (coconut landlords) biya kanda Maria Clara Lobregat.
• Yusal in pilak sin raayat ini ha pagbi bahagi' ha manga dakula' corporations biya' sin San Miguel Corporation, sampai sibi'sibi' corporations biya' sin Dutch Boy Paints.
• Misan raayat in tagdapu sin pilak ini, piyagbaya'bayaan na sadja' sin pila-pila tau -- amu yan in magkahinang sin dictatorship. Masawa sin in paglain sin pilak ini pa gulamay sin tiyu'tiyu' tau, hambuuk hinang mangi. Tipu nila in raayat, amuna in subay humampit sin piyagsangsaan nila, sin unud sin hulas-sangsa nila.
• In mangi di, piyangayuan nila in manga tau tanda' sin pagbayad (receipt), sumagawa' wayruun ikaguwa' in manga tau pasal sin taud kuskus-balungus ha pagbayad amin wayruun piyahati kanila marayaw. Wayruun nakahampit daing ha coco levy in wayruun nakapakita' sulat katarrangan sin pagbayad.
• In pagpadjak sin coconut industry nakalamud ha ganta' hi Marcos pagbutang pa lawm lima niya sin economy sin hula' ha tabang sin manga tindug niya. Yan hi Benedicto ha sukal, hi Floreindo ha saying, hi Campos ha manga ubat iban kalupa'lupaan, hi Disini ha nuclear energy, hi Danding ha manga niyug, hi Silverio ha manga sasakatan, hi Cuenca ha infrastructure, iban mataud pa. Hi Gapud in manghihindu' kanya ha pagkamput sinpilak, hi Ronaldo Zamora ha legal aspect sin 'crony capitalism'. Nagpasakat bilyun-bilyun pilak in manga ini ha mag-tiyaun sibu' dictator. Wayruun sangka in manga tindug nila pasal sibu'sibu' da isab sila nakahampit. Wayruun sila dugaing atu ha pag-usaha. Yan pa in manga banking agencies sin parinta, lamud na in Central Bank, amun manjari nila kapag-kanaman.

Piya-awn hi Imelda in pet project niya amu na in Manila International Film Festival. Nagpatindug siya sinihan (film center) halga' US$21,000,000.00. Giyanapan pa US$4-milyun sin manga kaupis-upisan sin parinta' iban sin Central Bank.

Ha adlaw ini ha Luxembourg, hambuuk naghihinang ha bangko in dimihil pa manga US authorities photocopies sin manga notarized kakatas-katasan sin paljanjian ha pagdagang kiyalalamuran sin 3 ginis bulawan, in taud nila katan 4,207,138 bars. In buggat sin hambuuk bar 12.5 kilu, awn panandaan Banco Central. Bang tuurun in taud sin bulawan ini 52,589 metric tons, in halga' niya labi pa daing ha US$800-bilyun. Awn memorandum nakalamud ha paljanjian siyaynan hi Konsehala Candelaria V. Santiago, "Pangangandulan babai sin president iban lahasiya' magdaragang" ("Trusted woman of President and Secret-Seller") Ha Central Bank, 289,000 ounces da kuman in nakapin bulawan, miyaba' 1.6 milyun ounces (44.8 metric tons) daing ha tahun limabay. In taud niya biya ra kuman makaruwa sin taud sin bulawan ha tahun 1972 - sibu da isab in daawa: liquidity crisis; hangkanda subay iragang in bulawan para makakawa sin landu kagunahan dollars.

Limandu' na in sakit hi Marcos - systematic discoid lupus. Sumagawa' makasay pa siya huminang manga paljanjian ha pagdagang bulawan. Tiyaabbit sin manga tindug niya pa Manila' hi John Doel ha adlaw ini. Himinang siyam paljanjian hi Doel iban sin manga tau hi Marcos amin hinda' Domingo Clemente iban hi Pedro Laurel, amin namayta' sin hi Marcos in tagdapu sin manga bulawan piyagbisarahan. In taud kunu' sin bulawan limabi pa daing ha 5,250 tons.

Nagbayad hi Imelda US$273,500 para ha 52 paintings sin hambuuk French Impressionist amin di da tuud kakilahan. Wayruun pa timipun daing katagna sin manga hinangan hi Paule Gobillard. Piyagliki'lian sin manga art circles hi Imelda.

Hi Norman Lester 'Tony' Dacus, wakil sin duwa offshore companies ha Bahamas -- Remington Limited iban Bistre Limited -- in dima nagkita' kan Marcos naka-upat. Sumagawa' hi Ver da tuud in nara niya nagbissara ha tungud sin duwa pagdagang bulawan:

• In hambuuk, ha pagdagang sin 60 metric tons hangka-pitu, amin 15,600 metric tons in jumlah. $400 hangka ounce in halga'.
• In ikaruwa, 10 metric tons hangka-pitu, 4,000 tons in jumlah, biya' da sin halga' nakauna.

Siyaynan hi Marcos in duwa contracts bilang nagdagang (seller). Kiyabutang ha lawm contracts sin 10 kilu in buggat sin hambuuk bar, taga-tanda' sin Central Bank. Yadtu na asal ha Hong Kong in bulawan ha muna-muna pagdagang. In ikaruwa, tiyataw' ha United Coconut Planters Bank. Lawng hi Dacus, kita niya kunu' in bulawan ha UCPB ha bulan August 1983. Ha kimmat niya, 100 metric tons in tiyaw' didtu.

Simayn hi Fe duwa tseke para ha bulawan halga' US$577,920. Paglabay sin duwang kapitu, himinang na isab siya tseke para kan Bellini bilang panagnaan bayad sin artworks halga' US$8,300,000.00.

Pasalan wayruun siya tiyaabbit ha pag-tiyaun hinda Prince Charles iban hi Princess Diana, hinang hi Imelda dakula' state-occasion in pagtiyaun sin anak niya, amin hi Irene. Hinang ini ha Sarat, Ilocos Norte, amin hula' hinda Marcos iban hi Ver. Pindahan hi Imelda in dagbus sin tiyanggi ha supaya dumagbus biya' 17th century Spanish colonial town. Hinang nagbing in manga bay hinda Marcos iban hi Ver, piyaguwa' nila sin in sila daing ha manga pamilya dayahan daing katagna'. In manga bay sibi'-sibi' giyantian sin manga bay biya' dagbus European. Manjari paghula-an in kaybanan, sumagawa' in kaybanan ha guwa' hadja in piyasalupa. Limabi pa in gastu daing ha US$10,000,000.00. Tiyawag sin manga mangungudju hi Imelda in tagi niya pagpatindug manga building projects -- 'edifice complex'. Nagpatindug siya mataud bay dakula' ha katilibut sin hula' para ha baran iban ha pamilya niya.

Ha adlaw ini, yoperahan hi Marcos ha supaya gantian in hambuuk kidney niya. Bukun marayaw in pag-opera. Subay pa siya magpa-opera mag-bing ha tahun sumunu'. Malandu' na tuud in sakit niya ha waktu nagbalik hi Ninoy pa hula'. Marayi' amu na ini in pasalan mayta di' niya pa palausun hi Ninoy ha lawm sin hangka bulan. Nag-compromise hi Ninoy, piyalugay pa niya in pagtulak duwang kapitu, ampa siya limaus.

Daing ha communications room hi Marcos iban sin upis sin private secretary niya, mataud amanat in piyagpara pa manga kiya-utangan ha guwa' sin hula' pagpahati sin wayruun na ipagbayad in Pilipinas ha manga utang niya. Amu ini in muna-muna tanda' sin bukun na marayaw in dagan sin parinta, sin kulang na in manga dollars, sin awn timatakaw ha manga pilak iban bulawan ha Central Bank.

Namayta' na hi Central Bank Governor Jaime Laya sin piyalabi nila ha manga kiyasulat in taud sin dollars ha bangko ha supaya makapangutang na isab magbing ha rugaing hula'. Inig siya hi Marcos daing ha kawasa bilang gubnul, hinang na sadja' siya Minister of Education, Culture and Sports. In kaagi hi Marcos, hinangun niya pa suntuan sin manga kabataan nag-iiskul in biya' hi Laya putingan.