MAGKAHAGAD KAW ATAWA DI': IN KABUNNALAN HA TAYKUD SIN PINAKAMALAGGU' PAGTAKAW HA LUGAY KA-AWN SIN HULA' PILIPINAS

Daing ha 1978 sampai pa tahun ini, timaud in bulawan tiyataw' ha Central Bank pa 1,900,000 ounces, timaas ha average 8 metric tons hangka tahun. Misan biyadtu, upat (4) chambers of commerce -- European, Milikan, Jipun, iban Australian -- in dimihil hilalaungan ha supaya kunu' maka-umpan bagu foreign investment. Piyag-udju' nila in:

• taud sin kuskus balungus ha pagpanaw sin manga kakatas-katasan ha manga upis sin parinta;
• pagtakaw sin manga nagkakawasa;
• manga infrastructure bukun jatu (dan, tabu', jambatan, iban dugaing pa).

In habal nila: bukun maluhay mag-usaha di ha Pilipinas. Bidda' in bisara nila kan Marcos ha panagnaan sin martial law. Malingkat in parasahan tagna', sumagawa' paglabay sin waktu, napikil da isab sin manga mag-uusaha daing ha dugaing hula' sin sampai sila bukun na nagpapanayam ha patas lupa'.

Himagdil hi Marcos ha pagtipun-tipun sin American Newspaper Publishers Association (ANPA). Giyuwa' sin Manglapus' Movement for a Free Philipines (MFP) in kabunnalan pasal sin kahalan ha Pilipinas. Pasal ini, tiyuud way iyasip sin White House (Malakanyang sin US) hi Marcos.

Ha halga' US$1,577,000 bini hi Imelda in Webster Hotel ha West 45th Street ha New York. Ganti' ha manga nahinang kanya hi Gen. Romeo Gatan hinang niya ini limited partner. Hi Gatan in simaggaw kan Ninoy Aquino ha panagnaan sin martial law.

Ha supaya bawgbugan in manga corporate borrowers (manga tindug hi Marcos) amin di' makabayad sin manga utang nila ha guwa' sin hula' pasalan sin kulang in dollars, himinang in Central Bank (CB) ika-tu special account amin tiyawag ESAA atawa Economic Stabilization Adjustment Account. Tiyugutan sin Central Bank in manga tau ini dumihil peso amin halga sin utang nila ha dollar depende ha ganti'. Bang P15 in ganti ha US$1 adlaw ini, P15 in irihil nila. Bang tumaas in halga' sin dollar, bayaran sin CB in labi. Bang in ganti' ha adlaw ini P15/US$1, pagkinsum nahinang P16/US$1, CB in magbayad sin P1 labi. Misan pa pila nalugi' in CB, isud ini pa ESAA ampa papasun na sadja' didtu. Dakula' timbul ini ha manga tindug hi Marcos, pasal iyaku sin parinta in lugi' nila. Sumagawa' in kabunnalan, raayat Filipino in nalugi'. Ika-tu sadja in ESAA ha manga pagtawagun 'frozen accounts' sin CB.

Ha lawm sin bakas sara' sin CB, duwa ra in Special Accounts: amuna in MAA atawa Monetary Adjustment Account iban sin RIR atawa Revaluation of Internal Reserves Account. Niyat in Special Accounts ini alta' (assets) misan bang tuurun gastu (expenses) pa, hangkanda di' ipaglamud ha pagbista sin untung sin CB.

• katantan gastu ha paghinang sin katas iban pisita;
• pagbayad sin manga interest iban principal sin CB Certificate of Indebtedness (biya' sin 'Jobo Bills' iban 'Joey Bills'), CB Notes, iban CB Bonds;
• babayaran ha manga nagdaragang bulawan pa CB;
• interest sin manga deposit ha bangko;
• iban sin dugaing pa gastu tiyutugutan ha sara' sin Central Bank.

Ha RIR isab pagbistahun in untung atawa lugi' ha manga bulawan iban foreign exchange ha world market. Nahinang pagtitipunan sin lugi' in special accounts, misan bukun mahampat in katarrangan nila. Awn suysuy sin di pagbistahun in manga balanja' hi Imelda ha pagpamimi ha dugaing hula'. In tu special accounts ini in sababan hangkanda nalugi' iban nagtambul in Central Bank ha July 2, 1993. Giyantian ini sin 'Bangko Sentral ng Pilipinas'.

Pasalan namung in Pope sin di' siya mamisita ha hambuuk dictator, piyamahallayak hi Marcos in pagpahundung sin martial law ha January 17, 1981. Nagpahunit ha parinta in hinang sin manga guerilla pagsasat ha manga dugaing-dugaing lugal ha tahun 1980. Wayruun tanda' sin humundung in manga ini ha lugay di' igun in martial law.

Hiyapus na hi Licaros ha Central Bank. Tiyugutan siya humundung na daing ha pag-upis misan awn pa siya hangka tahun mag-hinang ha lawm sin ikaruwa term niya. Unum-tahun in lugay sin hangka-term. Wayruun pa nakalugay daing sin simapa' hi Jaime C. Laya bilang gubnul sin Central Bank, timagna' na in kasigpitan ha pilak. Miyaguy hi Dewey Dee daing ha hula' awn kiyabibin kira-kira P635,000,000.00 utang. Hambuuk siya tindug hi Marcos. Iyutang niya kamatauran sin pilak misan wayruun collateral dugaing daing ha ngan niya. Mahunit na magpamus pilak ha manga bangko pag-ubus yadtu. Manga tindug hi Marcos in piyagkugdanan makusug. Sumagawa' mag-sangdan da sila mag-bing. Labi pa daing ha US$3,000,000,000.00 in mautang nila ha lawm sin sumunu' duwa tahun.

Piyahundung na hi Marcos in martial law (kunu'). Siyaynan niya in Presidential Decrees 1834 iban 1835. In manga kiyabubungsihan death decrees ini nagpahinang tarrang ha pag-hukum ha manga atu' niya misan wayruun nakahadil, iban na sin pagkawa sin manga alta' bang kahukuman nagdusa. In manga kuntra sin parinta manjari na hukumun.

In 12 acre Lindenmere alta' ha Center Moriches ha Long Island bini ha halga US$550,000.00 sin pagtawagun 7 Development Corporation sin New York. In panagdapu siyalin pa Ancor Holdings, amin piyagbabaya'-baya'an hi Floirendo, ha bulan December 1982. In dugaing pa malaggu' hinang sin Ancor Holdings ha 1982, amu in pagpa-utang kan George Hamilton US$1,500,000.00 ipami bay ha Summit Drive sin Beverly Hills.

Gimastu' hi Imelda US$13,000,000.00 ha paghinang sin hambuuk bay para ha usalun sin Pope. Hinang in bay ini daing ha manga niyug. Wayruun kiyabayaan sin Pope in pag-abbu hi Imelda. Way niya tiyabuk in panaabit kanya humula ha astana' niyug.

Nagpaguwa' hi Imelda uldin igun na in Rayby Foundation ampa ilain in manga alta' sin Rayby pa Trinidad Foundation. Pag-ubus piyangdaakan niya ipa-ig in Trinidad ampa ilain in manga alta' sin Trinidad ini madtu pa Fides Trust Company ha Bank Hoffman ha Zurich. Kiyakinsuman dimihil hi Marcos panghindu' ha sulatan-lima niya: igun in Valamo ampa ilain in manga alta' pa Fides; igun in Verso ampa ilain in alta' pa Fides.

Inig na in Rayby.

Piyamahallayak na isab hi Marcos in bagu constitution amin singuran daing ha French. Bukun na ini nakapila nagganti constitution. Sumagawa' liyamuran niya hambuuk provision way nakalamud ha French version: di' siya manjari tuntutan ha unu-unu nahinang niya sa lugay niya buhi'. Damik yan da isab in manga upisyal sin parinta.

Upat Foundation na isab in piya-tindug: Vibur, Avertina, Spinus iban Palmy.

Inig na in Valamo.

Nagpa-awn na isab hi Imelda hambuuk project amin tiyawag niya KKK atawa Kilusang Kabuhayan at Kaunlaran, hambuuk movement sin national livelihood. Biya' sin katan manga projects niya, in ini di' da isab kaingatan sin raayat bang unu in paghinangun ha pilak, sila hadja' in makaingat. Ha mahuli, kiyabaakan sin hambuuk upis sin parinta in manga nahinang niya: manga contractors lutaw atawa bukun bunnal in piyagbayaran halga' P198,000,000.00 (US$10.5 milyun) para ha manga projects lutaw da isab.

Limabay kan Vilma Bautista sin New York in pagpami hi Imelda:

• hambuuk heart-shaped gantung li-ug taga-mussa' iban terno bang halga' US$1,100,000.00;
• hambuuk pa gantung li-ug iban terno bang mataud yakut iban intan halga' US$130,000.00;
• hambuuk gantung Egyptian coral iban onyx halga' US$255,000.00.

Nami hi Imelda antiques halga' US$610,640:

• lamud na in mahunit pagkabakan mahogany cabinet pagluluunan manga lay halga US$100,000.00;
• duwa 18th century yukilan Georgian armchairs halga US$41,600;
• hambuuk 18th century red lacquer grandfather clock halga US$12,000.00;
• iban 18th century English cut glass chandelier halga US$33,600.00.

Limabay kan Glecy Tantoco, bini hi Imelda in katantan alta' hi Leslie R. Samuels, hambuuk philanthropist ha New York, halga US$5,950,000.00 - lamud na in manga buk mahunit pagkabakan, paintings sin manga old masters iban manga stately furniture. In Philippine National Bank (PNB) labay kan Oscar Carino in dimihil 5,450,000.00 bahagi' sin pilak piyagbayad.

Lawng hi Razon, di' niya kagunahan in US$30-milyun bagu cargo handling equipment sumagawa', misan kulang in tiyataw' dollar, tiyugun siya hi Marcos mamus pilak para ipami. Tiyugutan sin Monetary Board in pangayu' daing ha daakan sin Mediad - in Management of External Debt and Investment Accounts Department. Wayruun nakaratung madtu kan Razon in pilak. Piyara ini pa New York bilang bahagi' sin US$43,500,000.00, amin halga' sin Crown Building. In corporation yusal hi Marcos ha pag-bi amuna in Lyra Corporation, hambuuk Netherlands Antilles Company.

Hi Gapud in kimita' sin pag-bi manga lupa' ini. Tiyuud yusal in manga companies amin hinang ha supaya di kabaakan bang hisiyu in bunnal tagdapu. Misan biyadtu dimatung da pa pangingat sin manga kuntra hi Marcos bang hisiyu tuud in tagdapu sin manga ini. Kiyaingatan nila sin pag-ubus sin Lyra, piya-tindug in Lastura corporation amin kiyawakilan sin Crown building. In manga bahagi' sin Lastura piyagbabaya'-baya'an sin tu Panamanian companies - Yewell, Panelpor, iban Trade and Commodities, amin mahuli nagpa-bus sin bahagi' nila pa bangko ha supaya maka-utang.

Himinang hi Cariño sin PNB duwa tseke jumlah US$4,450,000.00 bilang muna-muna bayad ha pagbi sin Crown Building ha New York. Hi PNB President Domingo, ha daakan niya ha September 4, in nagpa-tarrang sin pagbayad.

Ha hambuuk daakan para kan PNB President Panfilo Domingo, ha adlaw ini, siyaynan hi Marcos in pagpatarrang sin pagguwa' halga' US$200,000.00 daing ha Intelligence Fund Account No.2 para ha "manga gastu' sin First Lady ha upisyal pagtulak niya pa Iraq."

Piya-tindug in Makati Business Club -- hambuuk grupu sin manga mag-uusaha maisug mamisara sin pikilan nila ha tungud hi Marcos iban sin dahan niya ha pagkamput sin pilak sin hula'.

Hinang foundation in Maler Corporation, amin nabi daing ha Swiss Bank Corporation, Geneva ha tahun 1968.

Bini hi Imelda in Herald Center ha New York ha halga' US$17,400,000.00. Natambul in pagdagang ha February 17, 1982. Yusal in ngan sin Voloby Corporation, hambuuk corporation lutaw, ha pagbi. US$19,430,000.00 in piyara daing ha manga bangko ri ha Pilipinas madtu pa manga US accounts. In labi pilak liyuun hi Imelda pa lawm sin bulsa niya ha supaya ipag-bayad ha manga piyagkawaan niya bulawan.

Mataas in lupad sin project hi Laya amin timagna' ha bulan ini. Bahasa pataasun in untung daing ha manga alta' bulawan sin Central Bank. Ipag-ganti' niya in good delivery bars ha manga kuddaman, ha good delivery bars sin manga foreign institution, mawmu ha London atawa ha New York. In tawag hayni "pagganti' lugal" ("location swap"). Wakil sin foreign institution in tumabuk sin manga bulawan ha Central Bank iban magpara sin manga ini pa dugaing hula. Bayaran sin CB in pagtulak iban pagda sin manga bulawan, iban na sin insurance.

Maluhay magdagang bulawan ha biya ini. Sumagawa' masapat mamung in CB sin wayruun kunu' sila nagdaragang bulawan. Bahasa, titipun nila sadja' in manga bulawan ha dugaing lugal. Misan biyadtu, limugay in manga suysuy ha bulan ini: awn kunu' tau ha Pilipinas nagdaragang 525 metric tons bulawan kira-kira US$5-biyun.

Timagna' marayi' in suysuy pasal sin gold leasing program -- in 525 tons subay naka-ig daing ha Manila' ha January 4. Ha adlaw ra isab yadtu awn tarrang pagtulak sin 100,000 ounces bulawan (2.84 tons). Pag-ubus, in taud da kuman sin tiyataw' bulawan sin CB timindug ha 1,550,000 ounces atawa 44 metric tons.

Nakatabuk hi Laya sulat daing kan Marcos. Patugutan na ha CB in piyangayu' US$8,000,000.00 gastuhun ha construction project ha Iraq sin CDCP hi Cuenca. Hi Gapud in dimihil sin peso ipagganti' pa dollars daing ha 7700 accounts ha Security Bank and Trust Company. Nami hi Cuenca dollars, kiyawa' ini hi Gapud dain didtu. Piyara in pilak pa New York bahagi' sin piyagbayad ha Herald Center. Nagpara hi Benedicto pilak daing ha Trader's Royal Bank niya. Nagpara hi Genito pilak daing ha Angenit. Hambuuk ini pagsangdan sin manga dakula' tindug hi Marcos himinang pangaykit; Baran na sin Central Bank in nagpasad ha manga sariat niya.

Naka-tu hi Fe Roa Geminez nagpara pilak:

• US$100,000.00 pa Hanover Trust sin Danaos -- amun ngan sin magbubulawan amin hi Bulgari;
• tu tseke -- US$830,000,US$90,000, iban US$150,000 -- bayad kan Mario Bellini, hambuuk Italian art dealer;
• duwa tseke halga' US$80,000 iban US$51,350 bayad pa magbubulawan amin hi Isi Fischzang ha National Bank of North America.

Kiyarihilan na hi Glecy Tantoco hi Bellini duwa tseke halga' US$1,000,000 ha December 26. In siyulat hi Fe ha adlaw ini: "A. Bellini - balance US$1,070,000 para ha Flemish paintings." Piyara ini madtu pa Malacañang ha January 12, 1982.