MAGKAHAGAD KAW ATAWA DI': IN KABUNNALAN HA TAYKUD SIN PINAKAMALAGGU' PAGTAKAW HA LUGAY KA-AWN SIN HULA' PILIPINAS

Timagna'in suysuy di ha Pilipinas ha tungud sin manga alta' piyag-kubul sin manga Jipun daing ha waktu pa sin hikaruwa pagbunu' ha dunya (World War II).

Piyagtaw' sin katauran sin mga hula'in manga alta' nila pag-ingat naman nila sin masuuk na dumatung in mga atu. Biya'sin hinang sin hula' Kastila' tagna', piyara in mga bulawan nila pa hula' Russia ha supaya itawu' didtu. Wayruun na nagbing kiyakitaan sin manga Kastila' in manga ini.

Ha hal sin hula' Pilipinas -- ha waktu hiyahawiran pa sin manga Milikan iban manga Filipino in manga Jipun ha Bataan sin February 1942, piya-luwan magtuy hi President Quezon in kawhaan tons sin bulawan iban pilak (silver peso) ha submarine USS Trout, ampa piyara pa hula' Australia. Damik yan, awn pa 350 tons pilak (silver pesos), halga' P15 milyun (suuk-suukun US$8 milyon dollar), in biyugit ha ragat masuuk pa taksina' sin Corregidor ha May 1942. Dugaing dain duun, awn pa isab halga' pila milyun dollar in siyunug pag-ubus kiyasulat, iban kiya-radyo pa Washington in manga umbul sin manga pilak katas ini.

Ha gitung sin tahun 1942, nagpinda na in dagan sin bunu'. Ha New Guinea, Guadalcanal -- diyaraug na in manga Jipun. Pindahan nila in unu-unu planu pagda sin manga alta' pa Japan.

Nangdaug man in Japanese Imperial Army ha Asia, marayaw ra kuman in 'kasapu' nila sin manga raw materials ha tiap-tiap hula' diyaug nila. In katantan sin nagkakawa' nila piyagda pa Japan ha supaya mausal nila ha pagpa-duhun sin sangsa' ha pagbunuan.

In way kiyaingatan sin kamatauran, bukun sadja raw materials in piyagkawa' sin manga Jipun. Tubus in pang-lampas ha tiyap-tiyap hula' hiyundungan nila. Katan bangko, iban tiyap-tiyap pagtataw-an alta', tiyakawan nila. Sampay pa baran sin manga mayat kiyala-ugan. Piyagtangsu' in manga ipun bulawan, piyag-utud in manga gulamay taga-singsing; misan in manga museums, temples, iban simbahan wayruun nila piyalampas; tiyakawan nila sampay manga bay pag-susugalan, pag-puputahan, pagtataw'an ismagul, pagma-maratan iban pagpapabusan pilak.

Ha bulan August sin 1942, timagna' naglubung alta' in hambuuk baanan sin sundalu Jipun , ha tabang sin special engineer brigade. Pila bulan sila nag-kali' lalabayan ha lawm lupa' (tunnel system) iban complexes kapag-sarangan manga trak dakula'. Masul landu' in lawm sin manga ini mag-abut na pa tubig ha lawm lupa'.

Manga Jipun in muna-muna nakahinang lalabayan ha lawm dagat (underwater tunnel) daing ha Kyushu, amin pinakamalayu' ha upat pu' sin hula' Japan, harap pa Honshu, amin pinaka-malaggu pu' nila, ha tahun 1942. Wayruun pag-gawa sin awn sila technology.

Malaggu in pangahagad hi Marcos ha manga alta' kiyalubung sin manga Jipun. Pag- hinang naman kanya President, mataud manga sundalu in magtuy iyasayn ha paglawag sin manga alta' ha lawum sin lahasiya' (secret) pag'uhanan sin tau' landu' niya piyangangandulan, hi Gen. Fabian Ver.

Pag-ubus sin hal ha EDSA (February 1986), piyagkalawagan ha Malakanyang in manga kiyasulat reports kan Marcos sin manga sundalu pasal ha dugaing-dugaing pagkali' alta'. Lain daing kan Ver, nakalamud ha grupu hinda Col. Mario Lachica, Gen. Santiago Barangan, Gen. Onofre Ramos, Col Florentino Villacrucis, Col. Porfirio Gemoto, Gen. Ramon Cannu, Gen. Tomas Dumpit, Col. Orlando Dulay, Maj. Patricio Dumlao, Johnny Wilson iban hi Venancio Duque.

Hikabayta' sin daing hi Marcos ha pamilya miskin, sumagawa' napa-awun niya in muna-muna milyun ha tagna' niya nahinang Congressman ha tahun 1949 iban 1950, nausaha daing ha pagdagang import licenses. Na-mi siya Cadillac ha supaya laggu'un in bagu niya pagkatau'. Bagu siya nahinang Congressman, wayruun kakitaan alta' kan Marcos.

Hambuuk isturi ha waktu piya-maya'maya'an pa hi Marcos hi Imelda ha tahun 1954: diya niya hi Imelda pa bangko, ampa piyakita' sin manga nagbabangkat giyatusan dollar. Sumagawa' wayruun pa bulawan kiyakitaan ha waktu yadtu. Wayruun pa naka-ukab hi Marcos account ha dugaing hula' sampay tahun 1967. Malayngkan, daing ha tahun 1988, bang magpamisara' hi Marcos iban sin pamilya niya, timagna' kunu' siya nagtipun bulawan daing pa ha waktu sin masuuk na maubus in hikaruwa bunu ha dunya. Hambuuk adlaw, nang-hapal hi Marcos kan Enrique Zobel de Ayala ha tungud sin pagpatunaw niya bulawan ha Hong Kong ha tahun 1946, iban sin nagpaka-tipun kunu' siya mataud pa bulawan ha pag-lawag sin kiyalubung sin manga Jipun, sumagawa' tiyuud niya kunu' wayruun piya-mukag pasal sin marayi' awn pa manga tarrang kila in dugaing hula' ha manga alta ini sampay tahun 1985 pasal sin statute of limitations. Makakatawa iban makaulung bang bunnal in suysuy ini, pasalan sin timagna' na in hinapusan hi Marcos ha tahun 1985, sampay pa waktu'pagtipun sin raayat ha EDSA ha tahun 1986.

Bang masamut na hi Marcos magpamisara ha tungud sin pagdaya niya pasalan sin treasure hunting ha waktu maas na siya, daing katagna' di' siya mabaya' magpamung ha tungud sin manga pagtabuk commissions, iban bayad, iban paghinang sin kaybanan pa pundul pagtakaw. Ha tahun 1967, timabuk hi Marcos sin muna-muna bayad kanya sin pamarinta Milikan. Pag-ubus niya nag-para manga sundalu pa Vietnam, timagna' siya nagpakatabuk upat tseke ha lawm sin hangka tahun, in halga sin tiyap-tiyap tseke US$200,000 (pilak Milikan), hipag-duhal sin US Embassy. Wayruun piyag-pahati ha manga tau in hal ini. Hambuuk ini lahasiya' (secret) paljanjian sin manga opisyal sin Department of State (US) iban hi President Marcos. In piyag-hatihan nila, ibutang in risibo sin manga bayad ini ha national defense budget ha supaya ikatawu' sin pamarinta Pilipinas daing ha manga manusiya'.

Piyakita' sin manga katas kiyabakan ha Malakanyang, sin imukab hi Marcos sin muna-muna bank account niya ha dugaing hula' ha adlaw ini. Nag-deposit siya US$215,000 ha Chase Manhattan Bank ha New York. Bukun pa siya biyaksa magtaw' pilak pasal yusal niya ri in ngan niya bunnal. Ha sumunu' tahun, 1968, imukab siya sin muna-muna bank account niya ha Switzerland (Swiss account).

Dimatung pa Manila' hi Walter Fessler, hambuuk upisyal sin Credit Suisse Bank ha hula' Zurich. Diya siya pa Malakanyang. Piyapag-sulat ha manga forms iban piyapag-sulat sin manga ngan (signature) nila hinda Marcos iban hi Imelda ha tungud sin pag-ukab account ha bangko. Ha verification form sin sulatan-lima nila, siyulat hi Marcos in ngan "William Saunders (pseudonym)", amu ini in alyas yusal hi Marcos daing ha Bunu Dunya Hikaruwa pa. Ha baba' sin ngan yadtu, siyulat niya "Ferdinand Marcos (real name)". Biyadtu ra isab in hinang hi Imelda, pini' niya in ngan Jane Ryan bilang alyas. Upat in taud sin account yukab ha bangko. Upat da isab in taud sin tseke, halga' US$950,000, para ha deposit.

"CAMP MASSACRES BARED" amu ini in amanat ha unahan sin katas habal Manila Times ha adlaw ini, hambuuk bahana' ha tungud sin pag-patay ha hangpu' tag-upat (14) sundalu nag-anad ha pu' sin Corregidor. Dugaing pa in kapatan (40) sundalu wayruun kiyabaakan. 'Jabidah' in code-name sin ganta' hi Marcos pagpara manga sundalu pa Malaysia ha supaya magmuparik didtu. In manga sundalu ini, manga Filipino Muslim. Nag-muparik sila pag-ingat sin planu, hangkandah sila piyag- patay. Ha pikilan hi Marcos, amu na in Sabah in pinakamalaggu' alta' pasal sin manga alta' kariasali (natural resources) niya. Madaran niya ini ipag-bayta' kan Dovie Beams, amun kirida niya. Amu agi kunu', ha lawm kaputan niya in hambuuk katarrangan sin abugaw (Special Power of Attorney) dimihil kanya kawasa ha tungud sin Sabah. Daing ini ha Sultan sin Lupah Sug, amun bang paamuhun, amu na in tagdapu tuud sin Sabah.

Ha adlaw ini piyamahalayak hi Marcos pa hula' sin butawan niya na in katan alta' niya. Nagsabunnal siya sin dayahan na siya. Makakubla' tuud ini. Misan nakaminsan wayruun siya nangabunnal misan unu ha tungud sin alta' niya. Sumagawa' ini in agi niya: "Kaingatan mu bang biyadiin ku hinang in tumpuk ku? Kiyabaakan ku in alta' hi Yamashita." Bukun ha lawm awam in dunya sin mababaw iban bukun na ba'gu in daawa ini. Sagawa amu yadtu in biyayta niya. Dimaya kunu siya pasal sin kiyalawagan alta' hi Yamashita. Irihil niya kunu katan sin alta' niya ini ganti sin pag-boto kanya sin manga manusya bilang President mag-bing -- amin kahambuuk-buukan President hika-boto makaruwa.

Wayruun kimahagad in Manila' ha pamahallayak sin Marcos Foundation. In manga demonstrations labi limandu'. In manga pag-sangka nangaruhung. Ha waktu dimuhun na in bunu', simulat hinda Marcos iban Imelda pituwa kan Markus Geel ha adlaw ini, para magpatindug hambuuk pa foundation, amin itapuk nila daing ha manga Filipino. Amu ini in Xandy Foundation ha Vaduz, amun capital city sin Liechtenstein. In asibi' hula' ini ha gitung sin Austria iban Switzerland kakilahan ha katilingkal dunya pasal sin ansalt -- hambuuk ini company manjari pagtagdapuhan sin hangka-tau, biyabawgbugan sin pinaka-mabuntul sara'. Manjari itaw' daindi in unu-unu alta' sumagawa' wayruun dugaing makaingat. Ha Vaduz ipag-taw' sin CIA iban sin KGB in manga lahasiya' (secret) pilak nila. Misan in manga magba-bangko daing ha Switzerland pag-usalun da isab in anstalten, bang sila mag-guna pag-taw'an sin pilak nila.

Piya-tindug in Trinidad Foundation ha Vaduz.

Nakalawag hi Roger Roxas iban sin manga unung niya manga treasure hunters hambuuk bulawan statue sin Buddha, suukun tung-kasiki in taas. Ha landu sin buggat sin Buddha ini, agun-agun na di mabuhat. Ha adlaw ini, namus sila trak ampa nila diya in Buddha madtu pa bay hi Roger ha 47 Ledesma Street ha Baguio. Lisag-duwa na sin maynaat. Pagtimbang nila sin Buddha, kita' nila sin 2,000 pounds in buggat niya. Siyulayan hi Louie Mendoza, wakil sin Treasure Hunters Association ha Manila', in Buddha. Amu agi, 22-karat kunu' in Buddha, suukun 92 percent purna' bulawan. Hambuuk pa treasure hunter, hi First Lieutenant Ken Cheatham sin US Air Force ha Clark, in kimawa mataud patta'.

Lisag-duwa iban tunga sin maynaat ha adlaw ini, Holy Monday. Dimihil hi Judge Pio Marcos, ama-un hi Marcos, katarrangan ha pag-lungkad ha lawm bay hi Roger Roxas, pasal wayruun niya kiyahagad in Central Bank regulation ha tungud sin Buddha. Nahinang malummi' iban nangaruhung in pag-lungkad. Pag-labay sin adlaw, nalawa' na in Buddha. Kiyawa' nila hi Roger Roxas, pirungan in mata, ampa diya pa hambuuk lugal ha guwa sin Manila', amin wayruun dugaing naka-ingat. Ha pikilan hi Roger Roxas, in piyag-dahan kanya hambuuk kampu sundalu ha Pampanga. Binasa siya iban piyasakitan, ampa piyasulat sin ngan niya ha hambuuk katas siyusulatan sin wayruun lamud hi Marcos ha pagtakaw sin Buddha.

Piya-tindug in Azio Foundation ha Vaduz.

Ha adlaw ini, nagpabustak bumba ha rally sin party atu hi Marcos ha Plaza Miranda. Hi Roger roxas in malaggu panungginganan sin manga kuntara hi Marcos. Piyakita nila ha raayat in kadahalan hi Marcos ha bulawan, iban sin addat niya bukun marayaw. In pagpahundung ha writ of habeas corpus simunu' paglabay sin hangka bulan daing ha pagpabustak -- lamud ini ha hangka-tahun pagtagama ha pagpa-awn sin martial law.

Piya-tindug in Rosalys Foundation ha Vaduz.

Imukab in Rosalys Foundation bank account, umbul 51960, ha Swiss Bank Corporation. Daing ha adlaw ini sampay pa June 30, 1980, mag-lain in Berlin and Company halga US$10,300,000.00 pa account ini.

Piya-tindug in Charis Foundation ha Vaduz.

Panagnaan sin Pamarinta Sundalu sin U.S. iban Marcos (U.S. - Marcos Martial Law Regime). Timagna' ini pag-ubus biyaba' sin pinakamataas paghuhukuman ha Pilipinas (Supreme Court) in hukuman sin di' manjari managdapu lupa' in manga bukun Filipino (Milikan). Piya-awn da isab in martial law pasal ha law sin sara', di' na makadjari dumagan hi Marcos mag-bing President (makaruwa sadja' manjari dumagan). Misan pa piya-awn niya in pagpinda ha sara' sin hula' (Constitutional Convention), di' na siya mabaya' pakamputun kawasa sin raayat. Mataud in piyagtangdanan niya nakalamud ha Constitutional Convention. Daran da isab in panglamuri niya hayni. Asibi' pa in Communist Party tagna'.

Inut-inut in paggamut sin MNLF. In kusug sin Christian iban Social Democrats dimuruhun ha organization, iban ha propaganda. Ha tabang sin pamarinta Milikan, labi na hi Richard M. Nixon, nag-mumpaat in hambuuk-buuk pag-agaw sin kawasa (coup) daing ha raayat ha lugay ka-awn sin hula' Pilipinas. In pag-agaw sin kawasa ini tiyawag sin manga political scientists 'auto-golpe' pasal in coup ini harap pa baran niya ra kumugdan. Katan sin lumabay mahuli dayn duun history na (sin systematic pagtakaw iban pagsulang ha kapatutan sin manusiya').

Ha tahun 1973, miyaba' in bulawan tiya-taw' sin Central Bank pa 1,057,000 ounces. In agi hi Governor Licaros (Gubnul sin Central Bank), diyagang kunu' in 800,000 ounces (suukun 22.7 tons) para makakawa manga dollars, amin landu' kagunahan. Hati niya nagpasud in pag-dagang sin bulawan halga US$28,000,000.00 bang kiyaragang ha upisyal halga amin US$35 hangka ounce.

Malaggu' in kawasa sin Philippine Central Bank ha hula'. Sibu' in kawasa niya iban sin Board of Governors sin Federal Reserve ha US, iban kamatauran sin hinang sin Federal Depositors Insurance Corporation, iban dugaing pa state banking commissions. Bilang gubnul, hi Licaros in mag-baya'baya' ha pag-bi iban pag-dagang sin bulawan ha Central Bank. Wayruun siya jamin dugaing daing ha President.

Awn nagbayta sin in bulawan piyag-bibisarahan di hayni diyagang bukun ha upisyal halga', sumagawa' ha halga' niya tuud ha tabu'. In halga' ha tabu' manjari pa lumabi daing ha lipat sin upisyal halga'.

Ha lawman sin pamarinta hi Marcos, istriktu tuud biya' ha Mafia in pag-taw' sin manga paljanjian bukun tarrang amun kiyalalamuran sin pilak sin raayat.

Kamasuhulan, bang magpakaabut pa manga tau in habal pasal sin manga hinang bukun tarrang ini, wayruun da isab problema karna in manga technocrats - manga tau mahalga' iban bal'akkal - biyaksa na sila mag-tapuk sin manga biya-ini. Ibayta nila sin "confidential" in manga transaction hangkanda di manjari ibukag. In manga paljanjian bukun tarrang amin kiyalalamuran pagtakaw asal na tuud confidential.

Ha adlaw ini, simulat hi Fabian Ver kan Marcos pasalan sin grupu tiyawag Task Force Restoration, amin piya-awn karna mag-bawi' alta' ha Fort Bonifacion iban Fort Santiago.

Piya-tindug in Rayby Foundation ha Vaduz.

Piya-tindug in Rayby Foundation ha Vaduz.

Dimatung pa Manila' hi Olof Johnson, hambuuk magpuputika', iban bagay niya hi Cary Calloway, iibanan hi Norman Kirst. Hi Kirst in nag-gastu sin pag-tulak. Bagu niya ra kiyakilahan hi Johnson. Tiya-abbit sila hi Marcos mari pa hula' ha supaya mag-lawag alta' (treasure hunt). Mahuli, timawag hi Kirst kan Bob Curtis ha Reno, Nevada ampa niya tiya-abbit lumamud kanila. Bahasa tagdapu hi Curtis sin bagu technology ha pagkawa' mas mataud bulawan. In ganta' hi Marcos, tunawun in manga bulawan ha supaya ma-ig in manga pangilahan iban sussihun. Nakalamud hinda Villacrusis, Amelito Mutuc, Cesar Leyran, Ben Valmores, Pol Giga iban hi Mario Lachica ha grupu. Ngiyanan nila in grupu LEBER GROUP. Magtagna' daing ha January 1, 1975, tarrang na in manga Milikan mami iban managdapu bulawan. Malandag da kuman in manga bulawan ha katilibut sin dunya.

Giyanti-an in ngan sin Charis Foundation pa Scolari. Bukun masawa bang unu in maksud -- hatiku ha supaya di' maurul sin manga magsusumariya ha susungun.